De gemeenteraad (niet de OCMW-raad) kan, op eigen initiatief of op vraag van de inwoners van de gemeente, een volksraadpleging organiseren. Het kan zowel gaan om aangelegenheden van zuiver gemeentelijk belang als om aangelegenheden van gemengd gemeentelijk belang (d.w.z. opdrachten uitgaande van centrale overheden met voor de concrete invulling beleidsruimte voor de gemeenten, bv. ruimtelijke ordening). Een gemeentelijke volksraadpleging kan niet voor persoonlijke aangelegenheden en financiële aangelegenheden, zoals de jaarrekeningen of het meerjarenplan.
De vraag of vragen waarop de volksraadpleging betrekking heeft, wordt zo geformuleerd dat met ‘ja’ of ‘nee’ kan worden geantwoord. Op die manier wil men tot een duidelijke en ondubbelzinnige vraagstelling komen. Het initiatief dat uitgaat van de inwoners wordt gericht aan het college en moet worden gesteund door ten minste:
- 20% van de inwoners in gemeenten met minder dan 15 000 inwoners;
- 3000 inwoners in gemeenten met ten minste 15 000 inwoners en minder dan 30 000 inwoners;
- 10% van de inwoners in gemeenten met ten minste 30 000 inwoners.
De vraag moet aan een aantal voorwaarden voldoen: ze moet aangetekend of tegen ontvangstbewijs ingediend worden, al kan de Vlaamse Regering bepalen dat ook andere manieren van indiening mogelijk zijn. De Vlaamse Regering stelt een modelformulier ter beschikking.
Het college van burgemeester en schepenen onderzoekt of de vraag voldoet aan de door het decreet opgelegde eisen, los van het controleren van de handtekeningen. Het resultaat van dat onderzoek wordt meegedeeld in een gemotiveerd advies aan de gemeenteraad. Het college onderzoekt ook of de vraag gesteund is door een voldoende aantal geldige handtekeningen. Uiteindelijk beslist de gemeenteraad of de vraag toelaatbaar is.
Ten minste dertig dagen voor de dag van de raadpleging stelt de gemeente aan de inwoners een brochure ter beschikking waarin het onderwerp van de raadpleging op een objectieve manier wordt uiteengezet. De volksraadpleging zelf kan enkel op een zondag plaatsvinden. Elke deelnemer heeft één stem, en de stemming is geheim. De deelname aan de volksraadpleging is niet verplicht, in tegenstelling tot de deelname aan de gemeenteraadsverkiezingen.
De stemmen worden enkel geteld als ten minste het volgende aantal inwoners aan de raadpleging heeft deelgenomen:
- 20% van de inwoners in gemeenten met minder dan 15 000 inwoners;
- 3000 inwoners in gemeenten met ten minste 15 000 inwoners en minder dan 30 000 inwoners;
- 10% van de inwoners in gemeenten met ten minste 30 000 inwoners.
De Vlaamse Regering bepaalt de wijze waarop de uitslag bekendgemaakt wordt.
