Na 30 jaar geen verbeteringen van de armoedecijfers
“Al dertig jaar is er sprake van een teleurstellende stabiliteit van het armoederisico in België”, stelt Jill Coene (UAntwerpen). Het armoederisico nam toe in de periode 1988-1997, maar deze toename was niet significant voor de hele bevolking. De jaren daarna bleef de armoede hardnekkig stabiel, ondanks periodes van economische groei en welvaart, maar evengoed in tijden van een economisch minder gunstige conjunctuur. Op basis van de laatst beschikbare cijfers (SILC 2020), gebaseerd op de inkomens van 2019, bedraagt het armoederisico 14,1%. Een op de zeven Belgen leeft vandaag dus in een gezin met een inkomen onder de armoederisicogrens. In tegenstelling tot wat de figuur lijkt te suggereren, is er geen sprake van een daling tussen inkomensjaar 2017 en 2019: door wijzigingen in de SILC-enquête zijn de 2 laatste jaargangen niet vergelijkbaar met de periode daarvoor (en door de coronasituatie is inkomensjaar 2019 ook niet vergelijkbaar met 2018).
Los van de stabiliteit van het globale armoederisico, zijn er wel wijzigingen voor verschillende bevolkingsgroepen. Zo is het armoederisico van ouderen doorheen de jaren afgenomen, onder meer door de verhoogde arbeidsparticipatie van vrouwen en verbeteringen van de pensioenuitkeringen, terwijl het armoederisico van kinderen en jongeren is toegenomen. Ook het armoederisico van de bevolking op actieve leeftijd (18-64 jaar) nam toe, net als dat van laaggeschoolden, huurders, alleenstaande ouders, alleenstaanden jonger dan 65 jaar, huishoudens met kinderen en inactieven.
In het kader van de Europa 2020-strategie stelde België als doel dat het aantal mensen in armoede of sociale uitsluiting moest dalen met 380.000. Deze doelstelling werd niet behaald.
De impact van de coronacrisis op de armoedecijfers is nog niet zichtbaar. “De SILC-cijfers komen met vertraging, wellicht hebben we hier pas rond 2022-2023 zicht op”, denkt Coene. Voorlopige simulaties wijzen in de richting van stabiliteit of een zeer beperkte toename. Ons socialezekerheidssysteem heeft de ergste klappen immers opgevangen (denk aan de massale tijdelijke werkloosheid), samen met de vele beleidsmaatregelen die de verschillende overheidsniveaus hebben genomen. De vraag rijst wat er zal gebeuren wanneer de extra steunmaatregelen aflopen. Uit verschillende onderzoeken blijkt dat de coronacrisis de kwetsbaarste groepen het zwaarst getroffen heeft. Zo werden door de lockdowns vooral sectoren getroffen waar kwetsbare arbeidsmarktprofielen werken, zoals laaggeschoolden, migranten en tijdelijke werknemers. Verscheidene sociale organisaties meldden een toename van de hulpvragen (bv. voedselbanken, OCMW’s, armoedeverenigingen).
Hoe verklaren we de teleurstellende armoedetrend?
Er is geen eenvoudige verklaring voor de stabiliteit van een complex fenomeen als armoede. Het heeft zowel te maken met demografische en sociologische evoluties, maar ook met beleid.
Zo is er een toenemend aantal eenoudergezinnen die met één inkomen of uitkering de tweeverdieners niet kunnen bijbenen. Ook leidde de groei van de tewerkstelling onvoldoende tot een vermindering van het aantal gezinnen zonder werk: jobs gingen vooral naar gezinnen waar al iemand aan het werk was. De sociale bescherming voor gezinnen die niet konden profiteren van de tewerkstellingsgroei is minder genereus geworden. Voor meer werkarme huishoudens situeert de werkloosheidsuitkering zich rond het minimum. Bovendien hebben gezinnen waar (bijna) niemand werkt, een kwetsbaar profiel. Het gaat vooral om oudere koppels, migranten, alleenstaanden en alleenstaande ouders met gezondheidsproblemen.
De Belgische grondwet somt in artikel 23 een aantal sociale grondrechten op, zoals het recht op arbeid, het recht op sociale zekerheid, het recht op behoorlijke huisvesting, maar deze zijn beperkt afdwingbaar in de praktijk. Er is geen sprake van een volwaardig recht op bescherming tegen armoede.
Armoedebeleid vertrekt al te vaak vanuit niet-structurele ingrepen of flankerende maatregelen, zoals voedselbedeling, in plaats van echt structureel een verschil te maken. Het armoedebeleid is ook versnipperd tussen verschillende beleidsdomeinen (bv. sociale zekerheid, wonen, onderwijs, gezondheid) en bevoegdheidsniveaus (Europees, federaal, Vlaams). Wat niet helpt, is het gebrek aan coördinatie en afstemming. De wil hiertoe werd formeel vastgelegd via de ondertekening van het Samenwerkingsakkoord ter bestendiging van het armoedebeleid in 1999. Sindsdien heeft het interfederaal Steunpunt de opdracht om over de verschillende bevoegdheidsniveaus heen rond armoede te werken. Het maakt tweejaarlijkse Verslagen in functie van politiek debat en actie, die regelmatig (maar niet systematisch) worden besproken in de parlementen. Het Samenwerkingsakkoord voorziet ook in een halfjaarlijkse Interministeriële conferentie (IMC) rond armoede, een orgaan waar de bevoegde ministers vanuit de verschillende regeringen samenkomen. Sinds 2013 kwam de IMC rond armoede echter geen enkele keer meer samen. Een betere samenwerking en coördinatie tussen de verschillende beleidsdomeinen en bevoegdheidsniveaus is nodig.
Als er bij het vormgeven van (armoede)beleid ‘echt’ naar mensen in armoede geluisterd wordt, met de nodige openheid en ruimte en via een gemeenschappelijke taal, kan beleidsparticipatie uitmonden in effectieve maatregelen die het verschil maken, volgens het Netwerk tegen Armoede. Beleidsparticipatie gebeurt bijvoorbeeld via de verenigingen waar armen het woord nemen en hun koepelverenigingen. Aandachtsambtenaren wisselen regelmatig met hen uit. Maar de beleidsparticipatie van mensen in armoede is onvoldoende gegarandeerd. Soms wordt er amper gevolg gegeven aan de inbreng van ervaringsdeskundigen. Participatieprocessen worden soms gebruikt als ‘dekmantel’ om bestaande machtsverhoudingen te reproduceren.
MEER WETEN?
Op woensdag 1 december heeft de Universitaire Stichting voor Armoedebestrijding (USAB, verbonden aan de UA) het Jaarboek Armoede en Sociale Uitsluiting 2021 voorgesteld. Daarin maakt ze in het eerste deel een stand op van het armoedebeleid van de voorbije 30 jaren. Het tweede deel besteedt aandacht aan de impact van de coronapandemie op ongelijkheid. Het derde deel laat de middenveldorganisaties zelf aan het woord. Het vierde deel bundelt enkele cijfers en statistieken.
Meer dan 50 auteurs droegen bij tot de 30ste editie van het Jaarboek Armoede en Sociale Uitsluiting. Dit zijn zowel wetenschappers (sociologen, sociaal werkers, historici, juristen, …) als professionals uit het middenveld. De editors zijn Jill Coene, Tuur Ghys, Bernard Hubeau, Sarah Marchal, Peter Raeymaeckers, Roy Remmen en Wouter Vandenhole.
Het Jaarboek Armoede en Sociale Uitsluiting is een product van USAB in samenwerking met CRESC, Centre for Research on Environmental and Social Change, de onderzoeksgroepen Overheid en Recht en Recht en Ontwikkeling, het Centrum voor Sociaal Beleid Herman Deleeck, en de vakgroep Eerstelijns- en Interdisciplinaire Zorg Antwerpen.
